Kleszcze Ixodes ricinus

Największe znaczenie dla medycyny ludzkiej i weterynaryjnej w Polsce ma kleszcz pospolity (Ixodes ricinus). Występuje praktycznie na terenie całego kraju. Uważa się, że typowymi dla tego gatunku siedliskami są lasy mieszane albo liściaste i ich obrzeża, dobrze zacienione, z bogatym runem leśnym, gdzie wilgotność względna przekracza 80%.

Spotykane są coraz bliżej siedlisk ludzkich na terenie miast – w parkach czy ogródkach przydomowych, przy czym preferują miejsca wokół zbiorników wodnych i wzdłuż rzek. Na ogół są to nie tylko tereny miejskie, podmiejskie, ale też rekreacyjne. Coraz częściej do inwazji dochodzi właśnie na tych terenach, jednak te typowe miejsca ich występowania to duże kompleksy leśne.

Rezerwuarem kleszcza pospolitego są zwłaszcza ssaki i ptaki, ale także gady. Dorosłe kleszcze atakują zwykle duże ssaki, takie jak bydło, owce i zwierzyna płowa, larwy natomiast żerują na małych ssakach (zwłaszcza na gryzoniach), ptakach i gadach, a nimfy pasożytują na małych i średnich kręgowcach. Szczyty aktywności występują od wczesnej wiosny do wczesnego lata oraz jesienią. Cykl życiowy I. ricinus trwa zwykle od dwóch do czterech lat. Larwy żerują od trzech do pięciu dni. Potem odpadają od żywiciela i na powierzchni gleby, w ściółce linieją do stadium nimfy. Nimfa  żeruje od czterech do siedmiu dni, potem odpada i linieje do postaci dorosłej. Dorosła samica żeruje od tygodnia do dwóch. Nienapite samce mają około 2,5-3 mm długości, a samice 3-4 mm. Napite samice mogą mieć nawet 1 cm długości.

W warunkach laboratoryjnych udowodniono, że śmiertelność kleszczy wzrasta w niskich i wysokich temperaturach. I. ricinus może przetrwać 24 godziny w temperaturze od -14,4 ° C do -18,9 ° C, a nawet 30 dni w temperaturze -10 ° C, choć śmiertelność nienapitych larw i nimf, będących w okresie diapauzy jest w tych warunkach wysoka. W środowisku naturalnym aktywność postaci dorosłych kleszczy następuje w temperaturze >5°C, aktywność nimf >8°C. Do oogenezy i przeżywalności poszczególnych stadiów, wektory potrzebują optymalnych temperatur.

Przeżycie w okresie diapauzy wymaga mikroklimatu o wilgotności względnej wynoszącej co najmniej 80%, co gwarantuje uniknięcie śmiertelnego wysuszenia. Na obszarach, gdzie obniżony poziom letnich opadów pokrywa się z podwyższonymi letnimi temperaturami, przeżycie, aktywność i gęstość rozmieszczenia I. ricinus prawdopodobnie ulegają zmniejszeniu z powodu ich podatności właśnie na wysychanie. W wilgotności mniejszej niż 80% samice kleszczy nie składają jaj, a w już złożonych nie następuje rozwój embrionalny.

I. ricinus występuje endemicznie na terenie Europy, z wyjątkiem regionu śródziemnomorskiego, w którym panuje ciepły, suchy klimat. Występuje również na południu aż do Morza Kaspijskiego i północnego Iranu, a także spotykany jest na północy Afryki.

 Kleszcze Ixodes ricinus a klimat

Kleszcze (głównie Ixodes ricinus), działają zarówno jako wektory, jak i rezerwuary. Temperatura przyspiesza cykl rozwojowy kleszczy, produkcję jaj, gęstość populacji i rozmieszczenie. Prawdopodobnie zmiana klimatu już doprowadziła do zmian w rozmieszczeniu populacji I. ricinus w Europie. Rozszerzył on swój zasięg występowania na tereny wyżej położone w ciągu ostatnich dwóch dekad, co było związane ze wzrostem średnich temperatur (badania w Czechach).

Ekspansji wektorów na nowe tereny towarzyszy pojawianie się na nich zakażeń, które wcześniej tam nie występowały. Wzrost zachorowalności na północy Szwecji i Norwegii na choroby odkleszczowe od połowy lat 80-tych jest związany z łagodniejszymi i krótszymi zimami, skutkującymi dłuższymi okresami aktywności kleszczy

Modele klimatyczne z cieplejszymi i suchszymi latami przewidują, że choroby te będą występować także na wyżej położonych terenach.  Same zmiany klimatyczne są jednak jednym z elementów tego zjawiska. Inne potencjalne przyczyny obejmują zmianę wzorców użytkowania gruntów, zwiększoną ilość dużych żywicieli dla dorosłych kleszczy (zwierzyna płowa), ekspansja siedlisk gryzoni, zmiany w rekreacyjnej i zawodowej działalności człowieka (wtargnięcie do naturalnych siedlisk kleszczy).

Borelioza z Lyme jest wywoływana przez zakażenie krętkiem Borrelia burgdorferi sensu lato, który jest przenoszony na ludzi podczas żywienia się kleszczy z rodzaju Ixodes. W Europie głównym wektorem jest I ricinus, a także I. persulcatus (Europa wschodnia, dalekowschodnia Rosja). W jest najpowszechniejszą chorobą przenoszoną przez kleszcze, ze stale zwiększającą się liczbą przypadków w wielu krajach europejskich, takich jak Finlandia, Niemcy, Rosja, Szkocja, Słowenia i Szwecja. Co potwierdzają prospektywne badania populacyjne przypadków np. w południowej Szwecji.

Przejście w kierunku łagodniejszych temperatur zimowych z powodu zmian klimatycznych może umożliwić ekspansję boreliozy z Lyme na wyższe szerokości geograficzne i wysokości, ale tylko wtedy, gdy wszystkie gatunki kręgowców, które są nosicielami kleszczy, są w równym stopniu zdolne do przemieszczenia się na nowe tereny. Z kolei susze i poważne powodzie wpływają negatywnie na liczbę kleszczy, przynajmniej tymczasowo. Przewiduje się, że Europa Północna doświadczy wyższej temperatury ze zwiększonymi opadami, podczas gdy Europa Południowa stanie się bardziej sucha, co wpłynie na rozmieszczenie kleszczy, zmieni ich aktywność sezonową i w konsekwencji zmieni wzorce narażenia.

Pojawiły się nowe doniesienia o riketsjozach z grupy gorączek plamistych (Spotted fever group rickettsiae – SFG)  z nowymi patogenami, takimi jak Rickettsia slovaca, R. helvetica, Rickettsia aeschlimannii. W całej Europie nastąpiła ekspansja geograficzna tych chorób i chociaż przyczyny tej ekspansji są nadal niejasne, możliwe jest, że pewną rolę może odgrywać migracja dzikich ptaków.

Ludzka anaplazmoza granulocytowa jest wywoływana przez Anaplasma phagocytophilum, bakterię zwykle przenoszoną na ludzi przez I. ricinus. W Europie choroba ta wywoływała gorączkę u kóz, owiec i bydła, dopóki nie pojawiła się jako choroba ludzi w 1996 r. Obecnie przeniosła się do nowych siedlisk geograficznych w całej Europie, a jej rozprzestrzenianie się także jest kojarzone ze zmianami klimatycznymi.