Jakie środki odstraszające kleszcze wybrać?
Rozwój turystyki, aktywność na zielonych terenach rekreacyjnych, a także wkraczanie ludności na tereny niezurbanizowane zwiększa prawdopodobieństwo bezpośredniego kontaktu z oczekującymi na żywiciela kleszczami – rezerwuarem oraz wektorem wielu chorób.
Stosowanie repelentów może być jednym z najbardziej skutecznych sposobów na uniknięcie kontaktu wektor – gospodarz, a więc zapobiec przenoszeniu chorób przez stawonogi. Repelenty to właściwie dobrane substancje aktywne, związki chemiczne, urządzenia emitujące dźwięki, światło, które swoim działaniem dezorientują i zniechęcają oraz odstraszają zwierzęta z miejsc, w których ich obecność jest szczególnie niepożądana.
Do odstraszania stawonogów krwiopijnych używane są substancje syntetyczne i pochodzenia roślinnego, które wywołują natychmiastową ucieczkę z traktowanego fragmentu skóry lub odzieży i co najważniejsze – rezygnację z ukłucia. Najczęściej stosowanymi syntetycznymi substancjami aktywnymi są: N-N-dietylo-m-toluamid (DEET); ester etylowy kwasu 3-(N-acetylo-N-butylo)aminopropionowego (IR3535); kwas 1-piperydynokarboksylowy KBR3023 (ikarydyna).
DEET – N-N-DIETYLO-M-TOLUAMID
DEET-N-N-dietylo-m-toluamid jest substancją aktywną wykazującą szerokie spektrum działania i najczęściej stosowaną jako składnik repelentów. Rynkowe preparaty odstraszające dostępne w Polsce zawierają najczęściej DEET w stężeniach od 7 do 35%. W sprzedaży są również dostępne preparaty zawierające 50%, a nawet 100% DEET, przeznaczone do stosowania w szczególnych warunkach. Preparaty zawierające 30% DEET zapewniają 100% ochronę przed kleszczami przez ponad 3 godziny.
DEET jest uważany za „złoty standard” w stosunku do innych repelentów. Należy jednak pamiętać, że DEET łatwo i szybko wchłaniany jest przez ludzką skórę. Wchłanianie tej substancji odbywa się na poziomie 0,8%/h. Ponadto substancja ta kumuluje się w skórze i tkankach tłuszczowych przez 1-2 miesiące, a wydalana jest z moczem i kałem.
Stwierdzono także, że nadmierne lub niewłaściwe użycie produktów z tą substancją aktywną może wiązać się z następującymi efektami ubocznymi: encefalopatią, drgawkami, śpiączką, podrażnieniem skóry. Wyższe stężenia DEET rozpuszczają tworzywa sztuczne, dlatego nie należy stosować preparatów odstraszających z tą substancją na odzież, obuwie, itp.
IR3535 (ESTER ETYLOWY KWASU 3-(N-ACETYLO-N-BUTYLO)AMINOPROPIONOWEGO)
Inną często wykorzystywaną w repelentach substancją aktywną jest IR3535 (ester etylowy kwasu 3-(N-acetylo-N-butylo-aminopropionowego) znana pod nazwą EBAAP. Jest skuteczna nie tylko w stosunku do kleszczy, ale także komarów, much i meszek. IR3535 odstrasza również osy. Badania toksykologiczne wykazały, dobrą tolerancję dla skóry i ogólne bezpieczeństwo. W preparatach zarejestrowanych w Polsce ta substancja aktywna występuje najczęściej w stężeniu 7-20%. W badaniach wykazano, że IR3535 zastosowany w preparatach w stężeniu 20% wykazuje długo utrzymujący się efekt odstraszania kleszczy do 12 godzin.
IKARYDYNA
Ikarydyna, znana również pod nazwą pikarydyna, KBR 3023 lub Bayrepel w preparatach najczęściej występuje w stężeniu 10-20%. Badania wykazały, że skuteczność odstraszania kleszczy I. ricinus wynosiła nawet 100% po upływie 1,5 godziny, 80% po upływie 2, 3, 4 godzin, Skuteczność odstraszania D. reticulatus była wyższa w porównaniu do I. ricinus. Preparat wykazał 100% skuteczności odstraszania kleszczy łąkowych po upływie 1,5 godziny, po upływie kolejnych przedziałów czasowych 2, 3, 4 godzin skuteczność wynosiła ok. 80-85%.
PERMETRYNA
Permetryna jest zalecana do impregnacji odzieży przeznaczonej do użytku przez: wojsko, pracowników leśnych, myśliwych. Permetryna wykazuje krótkotrwałe działanie odstraszające oraz długotrwałe działanie zabijające. Wśród różnych metod impregnacji odzieży, najbardziej skuteczna okazała się metoda z wykorzystaniem nośników polimerowych w podwyższonej temperaturze. Wykazano, że noszenie odzieży zaimpregnowanej tą substancją w znacznym stopniu zmniejszyło ryzyko ataku i ukłucia przez kleszcze. Skuteczność odstraszania impregnowanej odzieży określa się na 95,5%.
OLEJKI ROŚLINNE
Właściwościami repelentnymi odznaczają się także niektóre substancje naturalne. Najczęściej wśród nich wymieniane są olejki eteryczne: olejek citronellowy z eukaliptusa cytrynowego, lawendowy, anyżkowy, mięty polnej, bergamotowy, cytrynowy, kamforę, kokosowy, olejek cynamonowy, goździkowy, eukaliptusowy, geraniowy, muszkatołowy, z kwiatów pomarańczy, sosnowy, tymiankowy.
Wykazano jednak, że ich skuteczność wobec kleszczy jest zdecydowanie mniejsza niż skuteczność DEET. Zwiększenie stężenia olejków może wzmocnić efekt odstraszania kleszczy, lecz zbyt skoncentrowane, zaaplikowane na skórę mogą powodować jej podrażnienia i działać toksycznie na układ nerwowy człowieka. Wiele produktów roślinnych wykazuje także toksyczne właściwości dla kręgowców, np. eugenol jest substancją podrażniająca oczy oraz skórę i okazał się mutagenem; citronellol podrażnia oczy i również jest mutagenem, wpływa też negatywnie na rozrodczość i układ nerwowy.
Spray, krem czy żel? Co najlepiej odstrasza kleszcze?
Repelenty znajdujące się w sprzedaży są dostępne w różnych formulacjach, jako: spraye, płyny w atomizerach, lotiony, żele, kremy, chusteczki nasączane substancją odstraszającą, bransoletki z PCV lub silikonu z usieciowaną substancją aktywną, plasterki do naklejania na odzież lub inne powierzchnie, urządzenia emitujące ultradźwięki.
Badania własne prowadzone w NIZP PZH – PIB wykazały, że niektóre z wymienionych formulacji nie gwarantują wystarczającej ochrony przeciw kleszczom. Istnieje wiele czynników mogących wpływać na skuteczność repelentów stosowanych na skórę. Najważniejszymi z nich są budowa chemiczna substancji aktywnej oraz właściwości formulacji repelentu.
Istotny wpływ mają ponadto czynniki fizyczne takie jak: temperatura i wilgotność powietrza oraz kondycja skóry (grubość skóry, uszkodzenia powierzchni naskórka i innych tkanek skóry), liczba gruczołów potowych i intensywność pocenia się (np. intensywne wydzielanie potu może skrócić czas skutecznej ochrony). Bardzo ważne jest stosowanie repelentu zgodnie ze wskazówkami (sposobem użycia) zamieszczonych na etykietach. Czas ochrony, jaką może zapewnić repelent jest różny. Zależy od właściwości chemicznych związku, cech środowiska (temperatura, pora dnia, szybkość wiatru, światło, wilgotność), cech potencjalnego żywiciela (pocenie się, kondycja skóry, indywidualna wrażliwość, odżywianie się, ruchliwość, choroby, np. cukrzyca) oraz gatunku kleszcza.
