Raport opracowany przez ekspertów Zakładu Toksykologii i Oceny Ryzyka Zdrowotnego NIZP PZH – PIB z dnia 31 grudnia 2023 r. pt.: “Analiza potencjalnego zagrożenia zdrowia konsumentów wynikającego z pozostałości pestycydów w żywności dostępnej na polskim rynku w roku 2021”.
Narażenie człowieka na pozostałości pestycydów pobieranych wraz z żywnością jest nieuniknioną konsekwencją stosowania w rolnictwie środków ochrony roślin. Monitorowanie pozostałości pestycydów w produktach spożywczych jest więc niezbędnym elementem systemu bezpieczeństwa żywności. Rozporządzenie (WE) nr 396/2005 nakłada na państwa członkowskie obowiązek przeprowadzania kontroli w celu zapewnienia zgodności żywności wprowadzanej do obrotu z obowiązującymi wartościami NDP (tj. najwyższymi dopuszczalnymi poziomami pozostałościami pestycydów). Ustanawia ono w tym celu zarówno unijne, jak i krajowe programy kontroli. Badania pozostałości pestycydów w żywności dostępnej na polskim rynku, będące częścią zintegrowanego wieloletniego planu urzędowych kontroli żywności, umożliwiają ocenę bezpieczeństwa konsumentów. Prowadzona przez Inspekcję kontrola graniczna pozwala na ocenę jakości zdrowotnej produktów spożywczych zanim dostaną się one na unijny rynek
W raporcie “Analiza potencjalnego zagrożenia zdrowia konsumentów wynikającego z obecności pozostałości pestycydów w żywności dostępnej na polskim rynku w roku 2021” szczegółowo przedstawiono wyniki badań prowadzonych w Polsce przez Państwową Inspekcję Sanitarną w ramach urzędowej kontroli i monitoringu żywności. W 2021 roku badaniom na obecność pozostałości pestycydów w ramach urzędowej kontroli i monitoringu poddano łącznie 3759 próbek żywności. Badania wykonano na obecność łącznie 477 pozostałości pestycydów. W 1613 próbkach (42,91%) nie stwierdzono pozostałości żadnego pestycydu. W 1923 próbkach (51,16%) stwierdzono obecność pozostałości co najmniej jednego pestycydu na poziomie nie przekraczającym odpowiedniej wartości NDP. W 223 próbkach (5,93%) stwierdzono przekroczenie wartości NDP dla co najmniej jednego pestycydu. Po uwzględnieniu domyślnej niepewności (50%), za niezgodne uznano 137 próbek (3,64%). Najczęściej wykrywanymi w 2021 roku pestycydami były fungicydy: boskalid, azoksystrobina, fluopiram, fludioksonil, ditiokarbaminiany oraz insektycyd acetamipryd, a także jon bromkowy. Produktami, w których stwierdzano największą liczbę pozostałości w przeliczeniu na próbkę były grejpfruty (w tym pomelo), herbata, winogrona, truskawki, banany oraz rukola. Największą liczbę pozostałości różnych pestycydów stwierdzono w winogronach, pomidorach, truskawkach, herbacie, ogórkach i papryce. Na tej podstawie nie można jednak wyciągać wniosku, że powyższe produkty stanowią zagrożenie dla naszego zdrowia.
Oceniając całościowo wyniki monitoringu i urzędowej kontroli pozostałości pestycydów w żywności prowadzonych w Polsce w 2021 roku należy stwierdzić, że pod względem udziału próbek ocenionych jako zgodne z NDP są one zbliżone do opracowanych przez EFSA wyników uzyskanych w tym samym roku w Unii Europejskiej, Norwegii i Islandii (94,1% vs. 96,1%). Jednak oceniając udział próbek zgodnych z NDP, w których stwierdzono obecność pozostałości (51,2% vs. 40,4%), w tym próbek, w których stwierdzono obecność dwóch i więcej pozostałości (38,9% vs. 26,4%), a także udział próbek z wynikami przekraczającymi wartość NDP (5,9% vs. 3,9%) oraz z niezgodnościami z NDP (3,6% vs. 2,5%), to w każdym przypadku były one nieco wyższe w badaniach krajowych niż w badaniach prowadzonych w UE. Różnica ta może jednak częściowo wynikać ze znacznie mniejszego udziału produktów pochodzenia zwierzęcego w badaniach krajowych w porównaniu z danymi z UE (odpowiednio: 5,1% oraz 16,4%). Pozostałości pestycydów w produktach pochodzenia zwierzęcego są bowiem wykrywane sporadycznie.
Na podstawie uzyskanych wyników, w przypadkach, gdy odsetek wyników pozytywnych dla danego pestycydu w danym produkcie wynosił co najmniej 20%, oszacowano narażenie przewlekłe i scharakteryzowano związane z tym ryzyko dla konsumentów. W ocenianym zestawie danych wyodrębniono 101 takich kombinacji produkt/pestycyd (obejmujących 33 produkty i 37 pestycydów). Do szacowania narażenia przewlekłego wykorzystano, poza danymi dla krajowej populacji generalnej, kilka dodatkowych diet potencjalnie zbliżonych do polskiego modelu żywienia. Uzyskane wyniki charakteryzowania ryzyka wskazują, że pozostałości pestycydów stwierdzane w produktach spożywczych pobranych z obrotu w 2021 r. nie stwarzały zagrożenia dla zdrowia konsumentów. Wartości szacowanego średnie dziennego pobrania pozostałości pestycydów w 85% przypadków było mniejsze lub równe 1% odpowiedniej wartości akceptowanego dziennego pobrania (ADI). Jedynie w 1 przypadku oszacowane narażenie długoterminowe przekroczyło 5% odpowiedniej wartości ADI. Wskazuje to na bardzo szeroki margines bezpieczeństwa. W przypadku obecności pozostałości tego samego pestycydu w co najmniej 20% próbek dwóch lub więcej produktów dodatkowo oszacowano narażenie łączne. Wyniki charakteryzowania ryzyka w zakresie od <0,01 do 26,1% ADI należy ocenić jako nie stwarzające ryzyka dla konsumentów.
W przypadku wszystkich wyników niezgodnych z wartością NDP (łącznie 157 wyników w 137 próbkach, w tym 131 wyników w 120 próbkach pochodzących z obrotu i 26 wyników w 18 próbkach pobranych w ramach kontroli granicznej) dokonano szacowania ryzyka krótkoterminowego. W obliczeniach przyjmowano największą, spośród wszystkich Państw Członkowskich, tzw. dużą porcję produktu wyrażoną w g/kg masy ciała. Wielkość narażenia oszacowaną dla dzieci i osób dorosłych odnoszono do odpowiednich wartości ostrej dawki referencyjnej (ARfD). W przypadku 68 niezgodności z NDP, proces charakteryzowania ryzyka wykazał brak potencjalnego zagrożenia dla konsumentów. Potencjalne zagrożenie dla zdrowia poparte oszacowaniem narażenia i scharakteryzowaniem ryzyka wykazano dla 16 niezgodności. W przypadku 73 wyników niezgodnych z NDP, ze względu na m.in. brak możliwości wyznaczenia toksykologicznych wartości odniesienia, kierując się zasadą minimalizowania ryzyka uznano a priori, że należy je uznać za potencjalne zagrożenie dla zdrowia konsumentów. Dotyczyło to niezgodności dla chlorpiryfosu, chlorpiryfosu metylu, dimetoatu, ometoatu i linuronu. Ostatecznie uznano, że 81 spośród 137 próbek żywności, w których stwierdzono niezgodności z NDP mogło stanowić potencjalne zagrożenie dla konsumentów.
Uwzględniając fakt, że przyjęte scenariusze i modele obliczeniowe stosowane w szacowaniu narażenia i charakteryzowaniu ryzyka z założenia przeszacowują wyniki można ogólnie ocenić, że pozostałości pestycydów w żywności dostępnej na krajowym rynku w 2021 r. nie stwarzały zagrożenia dla zdrowia. Konieczne jest jednak stałe prowadzenie urzędowej kontroli i monitoringu jako metody oceny jakości zdrowotnej żywności dostępnej w obrocie. Należy zwrócić szczególną uwagę na wyjaśnianie przyczyn występowania niezgodności z wartościami NDP, zwłaszcza w przypadku pestycydów wycofanych ze stosowania w UE ze względu na stwierdzone niekorzystne działanie toksykologiczne i ich eliminację.
