W ustawie o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych wskazano konkretne działania dedykowane władzom publicznym (więc również samorządowym) w zakresie zapewnienia równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej oraz jako zadanie własne jednostek samorządu terytorialnego określono (art. 6-9a) [1,2]:

• opracowywanie i realizację oraz ocenę efektów programów polityki zdrowotnej wynikających z rozpoznanych potrzeb zdrowotnych i stanu zdrowia mieszkańców gminy, powiatu i województwa;
• inicjowanie i udział w wytyczaniu kierunków przedsięwzięć lokalnych zmierzających do edukowania mieszkańców w zakresie czynników szkodliwych dla zdrowia oraz ich skutków; powiat zobowiązano do wspomagania i monitorowania działań lokalnej wspólnoty samorządowej w zakresie promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej oraz pobudzenia działań na rzecz indywidualnej i zbiorowej odpowiedzialności za zdrowie i na rzecz ochrony zdrowia; samorząd województwa zobligowano do opracowywania i wdrażania polityki zdrowotnej rozszerzonej o programy inne niż wynikające z potrzeb zdrowotnych mieszkańców województwa, służących podniesieniu efektywności, w tym restrukturyzacji w ochronie zdrowia;
• podejmowanie innych działań wynikających z rozeznanych potrzeb zdrowotnych i stanu zdrowia mieszkańców gminy, powiatu i województwa przy uwzględnieniu regionalnej mapy potrzeb zdrowotnych oraz uznanych za priorytetowe dla regionalnej polityki zdrowotnej i stanu dostępności do świadczeń opieki zdrowotnej na obszarze województwa.

Warto podkreślić, że wyszczególnione zadania mają charakter planistyczny i informacyjny wpisujący się głównie w działania z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki zachorowań.

Ustawa dopuszcza wdrażanie trzech podstawowych programów:

• zdrowotnych (realizowanych tylko i wyłącznie przez Narodowy Fundusz Zdrowia [NFZ]),
• pilotażowych (opracowanych i nadzorowanych przez ministra właściwego ds. zdrowia, a finansowanych i ewaluowanych przez Narodowy Fundusz Zdrowia)
• oraz polityki zdrowotnej (opracowanych, wdrażanych i finansowanych przez ministrów oraz jednostki samorządu terytorialnego) [1].

Należy jednak odnotować, iż brak jest koordynacji działań pomiędzy programami jednostek samorządu terytorialnego, a programami realizowanymi przez NFZ [3,4]. Na skutek nowelizacji ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych z 2017 roku (art. 48a ust. 11) do realizacji programów polityki zdrowotnej na poziomie samorządowym obligatoryjne jest uzyskanie opinii pozytywnej lub warunkowo pozytywnej Prezesa Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji [AOTMiT] (wcześniej nie było to wymagane) [1].

Przeciwdziałanie alkoholizmowi w zadaniach gminy

Kolejne zadania własne w zakresie promocji zdrowia na gminy nałożone są przez ustawę o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi [5]. Do zadań gminy włączono m.in.:

• poprawę dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu;
• prowadzenie działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowych;
• wspieranie zatrudnienia socjalnego poprzez organizowanie i finansowanie centrów integracji społecznej [5].

Zadania te powinny znaleźć odzwierciedlenie w Gminnych Programach Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, których realizacja jest częściowo pokrywana z opłat, które gminy pobierają podczas wydawania koncesji na sprzedaż napojów alkoholowych [5].

Analogiczne obowiązki zostały delegowane gminom również w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii [6]: zwiększenie dostępu do pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych (bądź zagrożonych uzależnieniem) oraz prowadzenie działalność o charakterze informacyjnym, edukacyjnym i szkoleniowym w zakresie rozwiązywania problemów narkomanii, ze szczególnym uwzględnieniem dzieci i młodzieży (w tym prowadzenia zajęć sportowo-rekreacyjnych dla uczniów) [6].

Cele te powinny mieć swoje umocowanie w Gminnych Programach Przeciwdziałania Narkomanii oraz korespondować z celami Narodowego Programu Zdrowia. Ustawodawca postuluje również, aby w dokumentach tych uwzględnić działalność edukacyjną realizowaną w szkołach, która powinna być realizowana w oparciu o dowody naukowe oraz narzędzia o udowodnionej skuteczności.

Również w ustawie o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych zawarto działania z zakresu samorządowej promocji zdrowia [7]. Chociaż w tym przypadku nie są one szczegółowo wymienione, a podkreślono jedynie, iż organy samorządu terytorialnego mają obwiązek chronić prawa niepalących do życia w środowisku bez dymu, a także promowania zdrowia wolnego od nałogu palenia tytoniu i stosowania wyrobów tytoniowych [7].

Promocja zdrowia psychicznego w gminach

Poza walką z nałogami i używkami gmina ma za zadnie chronić i promować zdrowie psychiczne. W myśl zapisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego zobligowano gminy do wdrażania działań określonych w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego, tj. promocji zdrowia psychicznego oraz kształtowania wobec osób z zaburzeniami psychicznymi właściwych postaw społecznych[8].

Jako zadania zlecone jednostek samorządu terytorialnego zostały natomiast wymienione usługi opiekuńcze, pomoc mieszkaniowa oraz organizacja i finansowanie środowiskowych domów samopomocy [8].

Obowiązek promocji integracji zawodowej osób niepełnosprawnych

Gmina ma również możliwość promocji integracji zawodowej osób niepełnosprawnych, ponieważ może zostać założycielem zakładu pracy chronionej [9].

Jak wynika z powyższej analizy jednostki samorządu terytorialnego obciążone są znaczną ilością zadań (własnych i zleconych) realizowanych w ramach ochrony zdrowia ze szczególnym uwzględnieniem promocji zdrowia na swoim obszarze. Działania te ogniskują się głównie wokół inicjowania oraz realizacji programów zdrowotnych i/lub programów polityki zdrowotnej dotyczących szerokiego spektrum problemów zdrowotnych (od obligatoryjnych, np. w zakresie przeciwdziałania alkoholizmowi i narkomanii poprzez inicjatywy podejmowane lokalnie wpisujące się w bieżące potrzeby określone w regionalnych strategiach zdrowotnych oraz mapach potrzeb zdrowotnych). Co bardzo ważne, promocji zdrowia realizowana przez jednostki samorządu terytorialnego powinna być traktowana nie tylko jako obowiązek, ale przede wszystkim jako inwestycja w dobrostan fizyczny, społeczny i zdrowotny lokalnej zbiorowości.

Piśmiennictwo:

1. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. 2004 Nr 210 poz. 2135 z późn. zm.).
2. Wojtczak. Kompetencje i zadania jednostek samorządu terytorialnego w zakresie bezpieczeństwa zdrowia ludności. Studia Prawa Publicznego, 2018, 3 (23), DOI: 10.14746/spp.2018.3.23.1: s. 9-49.
3. Pietraszewska-Macheta (red.). Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Komentarz, Lex/el. 2018.
4. Kusto, E. Bonusiak. Zadania jednostek samorządy terytorialnego w zakresie bezpieczeństwa zdrowotnego – aspekty teoretyczne i praktyczne. Ius et Administratio, 2018, 4: s. 1-16.
5. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. 1982 Nr 35 poz. 230 z późn. zm.) art.4.
6. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. 2005 Nr 179 poz. 1485 z późn. zm.).
7. Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz. U. 1996 Nr 10 poz. 55 z późn.zm.).
8. Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. 1994 Nr 111 poz. 535 z późn.zm.).
9. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. 1997, nr 123, poz. 773 z późn. zm.).

Autorzy: Katarzyna Brukało, Ewa Urban, Maria Piotrowicz