Charakterystyka ogólna
Planowanie programów zdrowotnych:
- Jest dowodem na odpowiedzialność twórców,
- Chroni przed porażką,
- Oszczędza siły i środki,
- Rozwija współpracę, buduje partnerstwo na teraz i na później,
- Pozwala twórcom (realizatorom i partnerom) uczyć się na własnych błędach,
- Buduje wizerunek instytucji, organizacji,
- Gromadzi wiedzę dla innych realizatorów programów zdrowotnych.
Planowanie jest procesem, który wymaga współdziałania wielu interesariuszy, a zwłaszcza udziału adresatów / grup docelowych / beneficjentów. Program zaplanowany bez ich udziału nie może skończyć się sukcesem.
Zanim przystąpi się do planowania programu warto zrobić plan planowania programu, a ostatecznie dokonać oceny procesu planowania programu.
Planowanie programu jest czynnością żmudną, a szczególnie dużo uwagi oraz czasu trzeba poświęcić na analizę sytuacji i ocenę potrzeb. Kluczową sprawą jest również wewnętrzna spójność programu –
można powiedzieć, że planowanie programu to zegarmistrzowska robota!
Planowanie programu nie jest procesem liniowym, tzn. w trakcie planowania dochodzi do licznych powrotów do etapów i kwestii, które wcześniej wydały się już dokładnie określone i zamknięte, a trzeba do nich powrócić i skorygować je.
Planowanie programów jest inną umiejętnością niż zarządzanie programami i nie muszą tego wykonywać te same osoby.
Zasady i wartości u podłoża programów
Planując program trzeba zawsze mieć na uwadze, że:
- W Polsce istnieją duże nierówności w zdrowiu, powstające na podłożu nierówności społecznych, a złe, nieprofesjonalne, programy mogą je powiększać,
- Zdrowie powstaje w sąsiedztwie, nie jest wyłączną zasługą czy odpowiedzialnością poszczególnych osób, a złe programy mogą prowadzić do tzw. obwiniania ofiary i stygmatyzowania całych grup społecznych,
- Prowadzenie interwencji na poziomie bliższych uwarunkowań zdrowia (np. edukacja zdrowotna i poradnictwo w celu zmiany zachowań i stylu życia) może przynosić korzyści stosunkowo małym grupom osób i pod warunkiem, że podejmą systematyczne wysiłki w celu zmiany zachowania,
- Prowadzenie interwencji na poziomie dalszych uwarunkowań zdrowia (np. polityki społeczne) może przynosić korzyści dużym grupom osób i inicjować zmiany, które nie wymagają dużego osobistego wysiłku na rzecz zdrowia.
Zwykli ludzie, laicy, adresaci / grupy docelowe / beneficjenci najczęściej interpretują przyczyny, objawy, przebieg i rokowanie chorób czy problemów zdrowotnych w inny sposób niż robią to profesjonaliści ochrony zdrowia. Problem ten można rozwiązać poprzez uwzględnienie opinii adresatów unikając zarazem medykalizacji problemów, sytuacji i stanów.
W piśmiennictwie podano liczne dowody na to, że programy zdrowotne mogą wywoływać niepożądane skutki uboczne dla adresatów. Mogą mieć charakter bezpośredni (skutki zdrowotne) lub pośredni (psychologiczne, społeczne, w sferze bezpieczeństwa). Znane są też negatywne skutki dla realizatorów programów. Ponadto programy zdrowotne mogą wywoływać niepożądane skutki uboczne o charakterze finansowym i politycznym dla systemu zdrowia. Decyzja o opracowaniu i wdrożeniu programu powinna mieć etyczne uzasadnienie oraz być wynikiem analizy korzyści i szkód (bilansu zysków i strat).
Schematy planowania programów zdrowotnych
W piśmiennictwie opisano liczne schematy planowania, najczęściej nazywane modelami planowania. Część z nich ma charakter uniwersalny (np. zarządzanie cyklem projektu, model logiczny) i można je wykorzystać do zaplanowania dowolnego programu, niezależnie od tego jakiej tematyki on dotyczy.
Istnieją też schematy planowania opracowane specjalnie dla potrzeb programów zdrowotnych. Należą tu na przekład:
- PRECEDE-PROCEED,
- 5-stopniowy model organizowania społeczności,
- I-Plan,
- PEN-3.
Anglojęzycznych nazw schematów zazwyczaj nie można przetłumaczyć na język polski, ponieważ są akronimami.
Należy odróżnić metodę planowania, czyli wykorzystanie jakiegoś schematu do zaplanowania programu, od formalnego opisu programu, który zależy od wymagań donatora lub organu nadzorującego. W praktyce polega to na tym, aby program zaplanowany według pewnego modelu planowania przepisać (przeformułować) na narzucony odgórnie schemat programu.
Każdy ze schematów planowania ma swoją specyfikę oraz mocne i słabe strony. W praktyce, przy planowaniu konkretnego programu, wskazane jest zastosowanie zbitki kilku schematów, aby korzystać z ich najlepszych elementów.
W zdecydowanej większości programów zdrowotnych oczekuje się, aby adresaci zmienili jakieś zachowanie, czy to – dla przykładu – zmienili dietę, czy poddali się jakiemuś badaniu diagnostycznemu albo szczepieniu. Takiej zmiany zachowania u adresatów zazwyczaj nie daje się osiągnąć poprzez dostarczanie informacji i podnoszenie wiedzy, ponieważ wiedza i świadomość nie zapewniają zmiany w zachowaniach. Zazwyczaj potrzebne są oddziaływania na poziomie motywacji oraz innych czynników. Z tego powodu warto stosować te schematy planowania, w które wkomponowane są teorie zmiany zachowania (I-change) lub zmienne procesu zmiany zachowania (PRECEDE-PROCEED, PEN-3). Jeśli zaś program planuje się innymi metodami powinno się sięgać dodatkowo do teorii behawioralnych.
Autor: Dorota Cianciara
12.10.2019
