Ocena wpływu (oddziaływania) na zdrowie (Health Impact Assessment, HIA) jest połączeniem procedur, metod i narzędzi, za pomocą których planowana polityka, planowany program lub projekt mogą być oceniane pod względem ich potencjalnych oddziaływań na zdrowie populacji, rozkładu takich oddziaływań w tej populacji, a także na nierówności w zdrowiu. HIA jest postępowaniem, które służy przede wszystkim do tego, aby osoby odpowiedzialne za podejmowanie decyzji o wdrożeniu polityki, programu czy projektu (dalej: polityki) mogły podjąć tę decyzję w sposób rozważny, z należytą dbałością o zdrowie ludzi oraz w oparciu o dane naukowe. HIA jest też narzędziem, za pomocą którego osoby podejmujące decyzje mogą obserwować i analizować wyniki tych decyzji, co wymaga jednak gotowości tych osób do wyciągania wniosków ze swoich poczynań.
Postępowanie przy ocenie wpływu na zdrowie toczy się na etapach 2-5 w cyklu polityki publicznej.
Cykl polityki publicznej
Ocenie HIA mogą podlegać plany polityk powstających:
• W różnych obszarach (np. w transporcie, edukacji, rewitalizacji zasobów mieszkaniowych),
• Na różnych szczeblach (np. w administracji rządowej i samorządowej, biznesie, społecznościach i organizacjach pozarządowych).
Prowadzenie HIA ma podstawowe znaczenie przy prowadzeniu polityki prozdrowotnej, czyli w działaniach znanych również pod nazwą „zdrowie we wszystkich politykach” (Health in All Policies, HiAP).
Zainteresowanie HIA pojawiło się pod koniec XX w., a zręby postępowania uzgodniono w 1999 r. Od tego momentu bardzo rozwinęły się zarówno jego metodyka HIA jak zakres jej stosowania. Najczęściej podaje się, że procedura HIA przebiega w pięciu etapach. W bardziej rozbudowanym ujęciu wyróżnia się osiem kroków HIA.
• W pierwszym kroku (screening) spośród wszystkich planowanych polityk wybiera się te, które mogą mieć potencjalny wpływ na zdrowie ludzi oraz na uwarunkowania zdrowia albo wybiera się tylko elementy planowanych polityk.
• W drugim (scoping) uzgadnia się dokładnie co, jak i kiedy będzie poddane dalszej ocenie i kto będzie to wykonywał.
• W trzecim (profiling) tworzy się profil populacji (lub społeczności), na którą będzie mieć wpływ dana polityka. W analizie tworzy się przejrzysty obraz struktury demograficznej, sytuacji społeczno-ekonomicznej i zdrowotnej, a także stanu środowiska i uwarunkowań kulturowych.
• W czwartym szacuje się plan polityki (assessment) pod kątem przewidywanych zagrożeń (negatywnych skutków) i korzyści (pozytywnych efektów zdrowotnych). Analizę taką prowadzi się na podstawie piśmiennictwa i dostępnych dowodów naukowych, a czasem na podstawie badań uzupełniających (ilościowych i jakościowych) przeprowadzonych do celu HIA. Podobnie jak w pozostałych etapach niezbędny jest udział niezależnych ekspertów, a także członków danej populacji.
• Piątym krokiem jest „zarządzanie” zagrożeniami i korzyściami (management), czyli oszacowanie prawdopodobieństwa ich wystąpienia, poszukiwanie i przeanalizowanie sposobów łagodzenia zagrożeń (skutków) i zwiększania korzyści (efektów), opracowanie raportu z HIA wraz z zaleceniami co do poprawy planu.
• Szóstym krokiem jest podejmowanie decyzji w oparciu o wyniki całej oceny (decision making). Raport z zaleceniami kierowany jest do rąk decydentów i to oni podejmują ostateczną decyzję o kształcie polityki i oni ponoszą odpowiedzialność za przyszłe wyniki.
• Siódmy oraz ósmy krok to monitorowanie dalszych losów planu, jego ostatecznej wersji i postępów (monitoring) oraz ocena procesu HIA i wyników zdrowotnych (evaluation).
Popularność HIA rośnie w skali globalnej. Ocena HIA jest dość często stosowana w Europie, Ameryce Płn., Australii i Nowej Zelandii. W niektórych krajach postępowanie to zostało zinstytucjonalizowane, a w niektórych stało się obowiązkowe (np. w Tajlandii, Quebec, Słowacji). HIA jest częścią tzw. Integrate Impact Assessment, czyli obowiązkowej procedury podejmowanej w Komisji Europejskiej przy projektowaniu ważnych inicjatyw UE. Obecnie uważa się, że konieczne jest precyzyjne ustalenie norm prawnych, które określą okoliczności, w których wymagana jest HIA oraz stopień szczegółowości (dogłębości) takiej oceny.
Przy realizacji HIA obowiązują następujące zasady:
• Demokracji, czyli prawa do udziału w postępowaniu różnych zainteresowanych stron,
• Sprawiedliwości, czyli ochrony wszystkich grup społecznych przed skutkami negatywnymi, zwłaszcza ochrony grup nieuprzywilejowanych,
• Zrównoważonego rozwoju, czyli uwzględnienia potrzeb przyszłych pokoleń,
• Etycznego użycia dowodów, czyli transparentnego i rygorystycznego wykorzystania dowodów naukowych,
• Holistycznego podejścia do zdrowia, czyli uwzględnienia fizycznego, psychicznego i społecznego wymiaru zdrowia,
• Ostrożności (precautionary principle), czyli odstąpienia od rozwiązań ryzykownych, o nieznanych albo trudnych do przewidzenia skutkach negatywnych.
HIA wykazuje podobieństwa do oceny oddziaływania na środowisko (Environmental Impact Assessment, EIA, po polsku: OOŚ), która jest podstawowym instrumentem prawnym ochrony środowiska. Wykonywanie HIA – w przeciwieństwie do OOŚ – nie jest obowiązkowe z mocy prawa polskiego.
Autorzy: D. Cianciara, M. Piotrowicz ,M. Gajewska, L. Sugay, K. Lewtak
